ابومحمد بایزید بسطامیبایزید بسطامی، ابو محمد علی بن عنایت الله، فقیه و عارف و نواده بایزید بسطامی است. ۱ - تاریخ تولد و وفات بایزید بسطامیابو محمد علی بن عنایت الله ،از نوادگان بایزید بسطامی عارف بوده است. تاریخ تولّد و وفات او معلوم نیست، اما از قراین پیداست که حیات علمی وی در سده‌های دهم و یازدهم بوده است. ۲ - گرایش بایزید بسطامی به تصوفدر روزگار صفویه، برخی از فقهای نامدار شیعی به تصوف گرایش داشتند و بایزید در زمره آنان است. ۳ - اساتید بایزید بسطامیاو نزد شیخ علی بن عبدالعالی، معروف به محقق کرکی (متوفی ۹۴۰) درس خواند. [۵]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۵، ص۲۴، تهران، ج ۴، ۱۳۳۵ ش، ج ۵، ۱۳۴۵ ش.
در اجازه‌ای که در ۱۰۰۴ به سید حسین بن حیدر بن قمر مجتهد کرکی داده، از دو تن از استادان و مشایخ خود، حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی (متوفی ۹۸۴)، پدر شیخ بهایی و ملاعبدالله بن محمود شوشتری، که در ۹۷۸ به دست ازبکان بخارا کشته شد [۷]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۴، ص۲۳۳، قم ۱۳۹۰۱۳۹۲.
یاد کرده است.۴ - میزان علم ومعرفت بایزید بسطامیآخرین خبری که از او داریم به ۱۰۱۱ برمی گردد که رساله قضا و قدر را درآن تاریخ به پایان رسانده است. [۸]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج۳، بخش ۱، ص۳۱۸.
[۹]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳: فهرست کتابخانة اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، تهران، بخش ۱، ۱۳۳۲ ش.
[۱۰]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران،بخش ۳، ۱۳۳۵ ش .
[۱۱]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج ۹، تهران ۱۳۴۰ ش.
اگر تعلّم او نزد محقق کرکی صحیح باشد، می بایست به درجه‌ای از علم و معرفت رسیده باشد که بتواند از محضر او استفاده کند.بنابر‌این قرینه و با توجه به زنده بودنش در ۱۰۱۱، احتمالاً عمری به نسبت طولانی داشته است.۵ - آثار بایزید بسطامیبایزید بسطامی، را به کثرت تألیف و آثار با ارزش در رشته های گوناگون علمی ستوده‌اند و از او این تألیفات را نام برده‌اند: ۱) الاجازة، اجازه بایزید به سید حسین بن حیدر کرکی، شیخ اجازه ملا محمد تقی مجلسی. این اجازه در اواسط محرم ۱۰۰۴ صادر شده و مُجیز (بایزید) از ملاعبدالله بن محمود شوشتری و شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی روایت می‌کند.مجلسی آن را در بخش اجازه‌های بحارالانوار آورده است. چاپ عکسی از روی نسخه خطی آن منتشر شده که یگانه اثر چاپی از آثار بایزید بسطامی است، و در بسیاری از کتب رجال شیعی صفویه به بعد وصف آن را می‌بینیم. [۱۴]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۴، ص۲۳۳، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
۲) اُجوبة المسائل المستطرفة الکلامیة و العرفانیة و غیرهما، رساله‌ای به فارسی که خوانساری [۱۷]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۴، ص۱۶۲، قم ۱۳۹۰۱۳۹۲.
در شرح حال بایزید بسطامی معروف و، به پیروی از او، مدرس تبریزی و آقابزرگ طهرانی [۱۹]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۵، ص۲۳۱:با عنوان جوابات المسائل الکلامیه، بیروت ۱۹۸۳.
از آن یاد کرده‌اند.۳) الانصاف فی الامامة و معرفة الأسلاف و تعیین الفرقة الناجیة، در نام کتاب براعت استهلال وجود دارد و کاشف از آن است که کتاب در امامت و معرّفی امامان و تعیین فرقه ناجیه از میان ۷۳ فرقه است. خوانساری [۲۰]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۴، ص۲۳۳، قم ۱۳۹۰۱۳۹۲.
و آقابزرگ طهرانی آن را شناسانده‌اند و مدرس تبریزی آن را دو یا سه کتاب پنداشته است.۴) اوقات الصلوة، شامل پنج فصل، درباره پنج وعده نماز است . [۲۳]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ج ۳، ۱۳۵۵ ش .
[۲۴]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج۱، ص۱۷۸۴،
[۲۵]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران،ج ۳: فهرست کتابخانة اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، تهران، بخش ۱، ۱۳۳۲ ش،
[۲۶]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران،بخش ۳، ۱۳۳۵ ش،
[۲۷]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران،ج ۹، تهران ۱۳۴۰ ش.
۵) التحفة المرضیة للحضرة الرضویة، در فقه، به عربی؛ در سه مقصد: وجوب تسلیم یا استحباب آن؛ تعیین صیغه واجب یا مستحب؛ بحثهای سودمند (که به هشت بحث می‌رسد). وجه تسمیه کتاب این است که تألیف آن در طوس (اواخر رجب ۹۷۹) به پایان رسیده است. [۲۸]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج۳، بخش ۳، ص۱۸۲۵ .
[۲۹]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران،ج ۳: فهرست کتابخانة اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، تهران، بخش ۱، ۱۳۳۲ ش،
[۳۰]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران،ج ۳: فهرست کتابخانة اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، تهران،بخش ۳، ۱۳۳۵ ش،
[۳۱]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران،ج ۹، تهران ۱۳۴۰ ش.
۶) تفسیر آیه تبلیغ الولایة (شماره نخستین از دفتر خطی نفیسی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (ش ۲۱۴۴)، به نام «دستور» که نزدیک به صد دانشمند و شاعر، هریک دستخطی در آن نوشته‌اند). تفسیری است به عربی که بایزید در ۱۲ جمادی الاخرة ۹۸۹ در تبریز آن را به خط خود برای مولی حسین صاعد نوشته است [۳۲]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج۹، ص۸۰۴ـ۸۰۵ .
[۳۳]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳: فهرست کتابخانة اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، تهران، بخش ۱، ۱۳۳۲ ش .
[۳۴]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران،بخش ۳، ۱۳۳۵ ش .
[۳۵]
محمدتقی دانش پژوه،فهرست کتابخانة اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران،ج ۹، تهران ۱۳۴۰ ش .
۷) روضة العارفین، به فارسی، شامل نُه باب، در بیان حقیقت تصوّف و مقامات سالکان و آداب سلوک. [۳۶]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۱، ص۲۹۸، بیروت ۱۹۸۳.
تاریخ تألیف آن محرم ۹۹۴ است [۳۷]
محمدتقی دانش پژوه، علینقی منزوی، فهرست کتابخانة سپهسالار، ج ۵، ش ۱۸۶۷، تهران ۱۳۵۶ ش.
و نسخه‌هایی از آن در مجموعه‌های خطی کتابخانه‌های مجلس، دانشگاه و مدرسه شهید مطهری (سپهسالار سابق) وجود دارد . [۳۸]
یوسف اعتصامی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ایران، ج۲، ص۴۱۷، ج ۲، تهران ۱۳۱۱ ش.
[۳۹]
محمدتقی دانش پژوه، علینقی منزوی، فهرست کتابخانة سپهسالار، ج ۵، ص ۷۳، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۴۰]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج۱، ص۱۱۱، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۶۳ ش.
۸) قضا و قدر، رساله‌ای به روش کلام شیعی که اهم مباحث آن بدین شرح است: بحث درباره جبر (قدر) و اختیار و بررسی افعال انسانی از همین دیدگاه؛ تأثیر اراده آفریدگار در افعال انسانها؛ قضا و قدر. افندی اصفهانی آن را معرفی کرده‌اند. تألیف آن در ۱۴ جمادی الاخره ۱۰۱۱، به نام امیر سید علی مظفر، به پایان رسیده است، و نسخه‌های خطی آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران [۴۳]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج۳، بخش ۱، ص۳۱۸
[۴۴]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران،ج ۳: فهرست کتابخانة اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، تهران،بخش ۳، ۱۳۳۵ ش .
[۴۵]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج ۹، تهران ۱۳۴۰ ش.
و کتابخانه مجلس شورای ملی [۴۶]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۵، ص۲۴، تهران، ۱۳۴۵ ش.
[۴۷]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی،ج ۴، ۱۳۳۵ ش .
محفوظ است.۹) معارج التحقیق، فقه استدلالی شیعی به عربی. نسخه خطی آن، شامل مقدمه، طهارت و صلوة، در کتابخانه مجلس شورای ملی [۴۸]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۴، ص۹۳، تهران، ج ۴، ۱۳۳۵ ش، ج ۵، ۱۳۴۵ ش.
موجود است و مؤلف در پایان آن گفته است که جلد دوم را از کتاب زکوة آغاز می‌کند.بدین سان، از چهار مبحث آن (مقدمه‌ای مختصر در اصول فقه، طهارت، صلوة و زکوة) خبر داریم که خوانساری [۴۹]
محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۴، ص۲۳۳، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
از آن یاد کرده است .۶ - فهرست منابع(۱) محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت ۱۹۸۳ . (۲) یوسف اعتصامی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ایران، ج ۲، تهران ۱۳۱۱ ش . (۳) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ . (۴) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران، ج ۴، ۱۳۳۵ ش، ج ۵، ۱۳۴۵ ش . (۵) محمدباقربن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲ . (۶) محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳: فهرست کتابخانة اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، تهران، بخش ۱، ۱۳۳۲ ش، بخش ۳، ۱۳۳۵ ش، ج ۹، تهران ۱۳۴۰ ش . (۷) محمدتقی دانش پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۶۳ ش . (۸) محمدتقی دانش پژوه، علینقی منزوی، فهرست کتابخانة سپهسالار، ج ۵، تهران ۱۳۵۶ ش . (۹) محمد باقربن محمد تقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ . (۱۰) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش . ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابو محمد بایزید بسطامی»، شماره۴۲۳. |